انواع لحن ها :
1- لحن ستایشی:
ستایش مخصوص خداست و شاعر یا نویسنده در آن خداوند را به خاطر آفرینش بی همتا، قدرت بی نظیر و الطاف فراوانش می ستاید. در این هنگام خواننده نیز باید خود را موجودی از آفریده های او بداند که تسلیم و شاکر بخشش ها و آفرینش اوست.در خوانش چنین متن هایی باید تقدس بارگاه خداوندی و صمیمیت رابطه ی بنده با آفریدگار را در نظر داشته باشیم. لحن کلام در این متن ها در عین تواضع و فروتنی کمی هم ملاطفت آمیز است اما وجه غالب آن تواضع در چهارچوب ادب و همراه با صمیمیت است.
آفرین جان آفرین پاک را آنکه جان بخشید و ایمان خاک را
عرش را بر آب بنیاد او نهاد خاکیان را عمر بر باد او نهاد
آسمان را در زبردستی بداشت خاک را در غایت پستی بداشت
آن یکی را جنبش مادام داد وان دگر را دایما آرام داد
آسمان چون خیمه‌ای برپای کرد بی ستون کرد و زمینش جای کرد
کرد در شش روز هفت انجم پدید وز دو حرف آورد نه طارم پدید
مهره‌ی انجم ز زرین حقه ساخت با فلک در حقه هر شب مهره باخت
دام تن را مختلف احوال کرد مرغ جان را خاک در دنبال کرد
بحر را بگذاشت در تسلیم خویش کوه را افسرده کرد از بیم خویش
بحر را از تشنگی لب خشک کرد سنگ را یاقوت و خون را مشک کرد
روح را در صورت پاک اونمود این همه کار از کفی خاک او نمود
عقل سرکش را به شرع افکنده کرد تن به جان و جان به ایمان زنده کرد
کوه را هم تیغ داد و هم کمر تا به سرهنگی او افراخت سر
گاه گل در روی آتش دسته کرد گاه پل بر روی دریا بسته کرد
نیم پشه بر سر دشمن گماشت بر سر او چار صد سالش بداشت
عنکبوتی را به حکمت دام داد صدر عالم را درو آرام داد
بست موری را کمر چون موی سر کرد او را با سلیمان در کمر
خلعت اولاد عباسش بداد طاء و سین بی‌زحمت طاسش بداد
پیشوایانی که ره بین آمدند گاه و بی‌گاه از پی این آمدند
جان خود را عین حیرت یافتند هم ره جان عجز و حسرت یافتند
درنگر اول که با آدم چه کرد عمرها بر وی در آن ماتم چه کرد
بازبنگر نوح را غرقاب کار تا چه برد از کافران سالی هزار
باز ابراهیم را بین دل شده منجنیق و آتشش منزل شده
باز اسمعیل را بین سوگوار کبش او قربان شده در کوی یار
باز در یعقوب سرگردان نگر چشم کرده در سر کار پسر
باز یوسف را نگر در داوری بندگی و چاه و زندان بر سری
باز ایوب ستمکش را نگر مانده در کرمان و گرگان پیش در
باز یونس را نگر گم گشته راه آمده از مه به ماهی چند گاه
باز موسی را نگر ز آغاز عهد دایه فرعون و شده تابوت مهد
باز داود زره‌گر را نگر موم کرده آهن از تف جگر
باز بنگر کز سلیمان خدیو ملک وی بر باد چون بگرفت دیو
باز آن را بین که دل پر جوش شد اره بر سر دم نزد خاموش شد
باز یحیی را نگر در پیش جمع زار سر بریده در طشتی چو شمع
باز عیسی را نگر کز پای دار شد هزیمت از جهودان چند بار
باز بنگر تا سر پیغامبران چه جفا و رنج دید از کافران
تو چنان دانی که این آسان بود بلکه کمتر چیز ترک جان بود
چند گویم چون دگر گفتم نماند گر گلی کز شاخ می‌رفتم نماند
کشته‌ی حیرت شدم یکبارگی می‌ندانم چاره جز بی‌چارگی
ای خرد در راه تو طفلی بشیر گم شده در جست و جویت عقل پیر
در چنان ذاتی من آنگه کی رسم از زعم من در منزه کی رسم
نه تو در علم آیی و نه در عیان نی زیان و سودی از سود و زیان
نه ز موسی هرگزت سودی رسد نه ز فرعونت زیان بودی رسد
ای خدای بی‌نهایت جز تو کیست چون توئی بی‌حد و غایت جز تو چیست
هیچ چیز از بی‌نهایت بی‌شکی چون به سر ناید کجا ماند یکی
ای جهانی خلق حیران مانده تو بزیر پرده پنهان مانده
پرده برگیر آخر و جانم مسوز بیش ازین در پرده پنهانم مسوز
گم شدم در بحر حیرت ناگهان زین همه سرگشتگی بازم رهان
در میان بحر گردون مانده‌ام وز درون پرده بیرون مانده‌ام
بنده را زین بحر نامحرم برآر تو درافکندی مرا تو هم برآر
نفس من بگرفت سر تا پای من گر نگیری دست من ای وای من - عطار کدکنی نیشابوری
2- لحن نیایشی:
( تضرع- مناجات- نجوای دوطرفه- درد دل – در گوش دل با ما سخن میگوید- الهام)
در لحن چنین متن هایی باید تضرع و اظهار نیاز به درگاه خداوند محسوس باشد. متن در نهایت خاکساری خوانده می شود. باید بدانیم که در مقابل چه عظمتی قرار گرفته ایم. انسان در این زمان خود را بسیار کوچک فرض کرده، آن چه را که در حضور دیگران نمی تواند بیان کند با آه و زاری یا شکر و سپاس بیان می کند.. هر چند آهنگ اغلب جملات افتان است در لحن نیایشی افتان بودن آهنگ جمله بسیار محسوس تر است.
اي خدا اي فضل تو حاجت روا با تو ياد هيچکس نبود روا
اينهمه ارشاد تو بخشيده اي تابدين بس عيب ما پوشيده اي
قطره دانش که بخشيدي ز پيش متصل گردان به درياهاي خويش
قطره علم است اندر جان من وارهانش از هوا وز خاک تن
دفتر اول-1888
ياد ده ما را سخن های دقيق که ترا رحم آورد آن ای رفيق
اين دعااز تو اجابت هم زتوست ايمني از تو مهابت هم زتوست
گرخطا گفتيم اصلاحش تو کن مصلحي تو ای خداوند سخن
کيميا داری که تبد يلش کني گرچه جوی خون بود نيلش کني
دفتردوم-692
خداوندگارا نظر کن به جود که جرم آمد از بندگان در وجود
گناه آید از بندهی خاکسار به امید عفو خداوندگار
کریما به رزق تو پرورده‌ایم به انعام و لطف تو خو کرده‌ایم
گدا چون کرم بیند و لطف و ناز نگردد ز دنبال بخشنده باز
چو ما را به دنیا تو کردی عزیز به عقبی همین چشم داریم نیز
عزیزی و خواری تو بخشی و بس عزیز تو خواری نبیند ز کس
خدایا به عزت که خوارم مکن به ذل گنه شرمسارم مکن (سعدی- آغاز باب دهم)
3- لحن مدحی:
( نعت و منقبت) نوشته ای است درباره ی انسان که شاعر از طریق آن ، با کوچک تر دانستن خود در مقابل ممدوح به بیان مطالبی می پردازد. مدح را می توان به چند دسته تقسیم کرد.
برای ستایش غیر خدا از جمله: پیامبر (ص)، بزرگان دین و علم و.... متن مدحی کمی نسبت به لحن ستایشی صلابت و استواری دارد و بنا بر میزان مدح اوج و فرود می یابد.
خواجه‌ی دنیا و دین، گنجِ وفا صدر و بدرِ هر دو عالم، مصطفی
آفتابِ شرع و دریای یقین نور عالم، رحمة لِلعالمین
جانِ پاکان، خاکِ جانِ پاک اوست جان رها کن، آفرینش خاکِ اوست
خواجه‌ی کونین و سلطانِ همه آفتابِ جان و ایمان همه
صاحبِ معراج و صدرِ کاینات سایه‌ی حق، خواجه‌ی خورشیدِ ذات
هر دو عالَم بسته بر فتراک او عرش و کرسی، قبله کرده خاک او
پیشوای این جهان و آن جهان مقتدای آشکارا و نهان
مهترین و بهترینِ انبیا رهنمای اصفیا و اولیا
مهدی اسلام و هادی سُبُل مفتیِ غیب و امام جزو و کل
خواجه‌ای کز هرچه گویم بیش بود در همه چیز، از همه در پیش بود
خویشتن را خواجه‌ی عرصات گفت انما انا رحمة مهدات گفت
هر دو گیتی از وجودش نام یافت عرش نیز از نام او آرام یافت
همچو شبنم آمدند از بحر جود خلق عالم بر طفیلش در وجود
نور او مقصود مخلوقات بود اصل معدومات و موجودات بود
حق چو دید آن نور مطلق در حضور آفرید از نور او صد بحر نور
بهر خویش آن پاک جان را آفرید بهر او خلقی جهان را آفرید
آفرینش را جز او مقصود نیست پاک دامن‌تر ازو موجود نیست
عطار کدکنی نیشابوری
محمد کافرینش هست خاکش هزاران آفرین بر جان پاکش
چراغ افروز چشم اهل بینش طراز کار گاه آفرینش
سرو سرهنگ میدان وفا را سپه سالار و سر خیل انبیا را
ریاحین بخش باغ صبحگاهی کلید مخزن گنج الهی
نظامی گنجه ای
على آن شير خدا شاه عرب الفتى داشته با آن دل شب
شب ز اسرار على آگاهست دل شب محرم سر الله است . . .
شهریار
4- لحن تعلیمی :
این لحن که به لحن اندرزی نیز مرسوم است، تلاش می کند با گویشی آرام و آهسته، در دل شنونده نفوذ کرده و نکات خوب زیستن را به مخاطب خود القا کند. نویسنده ی این گونه متون، خود را به جای انسانی آگاه می گذارد و از زبان او که بیشتر شبیه به پدران و معلمان دلسوز است با مخاطب خود سخن می گوید.در مواردی که مخاطب پایین تر از گوینده قرار دارد کمی هم به تحکم نزدیک است.
زاهدی مهمان پادشاه شد، چون به طعام بنشستند کمتر از آن خورد که ارادت او بود و چون به نماز برخاستند بيش از آن کرد که عادت او تا ظن صلاحيت در حق او زيادت کنند.
ترسم نرسی به کعبه ای اعرابی کاين ره که تو می روی به ترکستان است
چون به مقام خويش آمد سفره خواست تا تناولی کند. پسری صاحب فراست داشت گفت : ای پدر باری به مجلس سلطان در طعام نخوردی؟ گفت : در نظر ايشان چيزی نخوردم که بکار آيد . گفت : نماز را هم قضا کن که چيزی نکردی که بکار آيد.
اى هنرها گرفته بر كف دست عيبها برگرفته زير بغل
تا چه خواهى گرفتن اى مغرور روز درماندگى به سيم دغل سعدی
ز خاک آفریدت خداوند پاک پس ای بنده افتادگی کن چو خاک
حریص و جهان سوز و سرکش مباش ز خاک آفریدندت آتش مباش سعدی
5- لحن روایتی یا داستانی:
این لحن همه ی حکایات، قصه ها و داستان های دیگر را در بر می گیرد. آرام به پیش می رود و به تناسب موضوع نویسنده، می تواند الحان دیگری را هم بپذیرد.
به مجنون گفت روزی عیب جویی که پیدا کن به از لیلی نکویی
که لیلی گر چه در چشم تو حوریست به هر جزوی ز حسن او قصوریست
ز حرف عیب‌جو مجنون برآشفت در آن آشفتگی خندان شد و گفت
اگر در دیدهٔ مجنون نشینی به غیر از خوبی لیلی نبینی
تو کی دانی که لیلی چون نکویی است کزو چشمت همین بر زلف و روی است
تو قد بینی و مجنون جلوه ناز تو چشم و او نگاه ناوک انداز
تو مو بینی و مجنون پیچش مو تو ابرو، او اشارت‌های ابرو
دل مجنون ز شکر خنده خونست تو لب می‌بینی و دندان که چونست
کسی کاو را تو لیلی کرده‌ای نام نه آن لیلی‌ست کز من برده آرام
اگر می‌بود لیلی بد نمی‌بود ترا رد کردن او حد نمی‌بود وحشی بافقی
6- لحن تغزلی یا عاطفی:
گسترده ترین حوزه ی ادبیات است و در نهایت لطافت و ظرافت ادا می شود. در جایی که باید شدت احساس خویش را نشان دهیم، کلام کشیده و خوش آهنگ بیان می گردد. جای تکیه بستگی به مقصود خواننده دارد.
جوشانده ای بیار و برایم دوا بریز افتادم از نفس! به اتاقم هوا بریز
عطر صدای نازک خود را به روی من از لابلای پنجره ی نیمه وا بریز
در استکان خالی ام امشب نریز کم با حکم قلب عاشق فرمانروا بریز
تا از خودم تهی شده از عشق پر شوم در ذره ذره ام قدحی را سوا بریز
این بینوا بریده از اصل وجود خویش در بندبند این نی تنها نوا بریز
محمدرضا حسینی مود
چون رودخـــــــانه ای که بســــی پرترانه ای چون باغ گل پراز سخـــــــن عاشقانه ای
دل شد اســــــــیر آن نگـــــه آهــوانه ات ای نازنیـــن که هستــی من را بهانه ای
در گوشه گوشه گوشه ی قلـــبم بیا ببین از یاد توســــت نغمه و شعر و تــــــرانه ای
دارم سوالی از تو و آن این که دیــــده ای مرغی پرد بدون ســـــــبب سوی دانه ای؟
یا رهروی که خســته دل و تشـــنه لب بود از جویبار و چشـــمه نجوید نشــــانه ای؟
من مانده ام که تشنه به دنبال چشمه اس یا چشمه تشنه جوست زهر سوکرانه ای
دانه است آن که عاشق مرغ است یا که مرغ درعشق دانه گشته به عالم فسانه ای؟!
فرقی نمی کند منم آن تشـــنه چشــمه تو دریابــم ای که هیچ زمن تو ســــــوا، نه ای
من آن پرنده دانه تو عشـــق تو دام و مـــــن این دام را گـــزیده به هر آشـــــــــــیانه ای
علیرضا مجیدی کدکنی-مهرماه ۸۹
7- لحن حماسی:
این گونه متون در نهایت صلابت، استحکام و بسیار پر طنین و پر طمطراق ادا می شود. خواننده باید بکوشد تا مخاطبش را به شجاعت وادارد و اورا به هیجان آورد. قافیه و ردیف در شعر حماسی تکیه گاه کلام است و با طنین بیشتری ادا می شود. حرف چرخشی - ر- بخصوص اگر مشدد باشد پرفشار و کوبنده تلفظ می شود. شاهنامه عالی ترین نمونه حماسه است.
ز گفتار دهقان يكى داستان بپيوندم از گفته باستان
ز موبد برين گونه بر داشت ياد كه رستم يكى روز از بامداد
غمى بد دلش ساز نخچير كرد كمر بست و تركش پر از تير كرد
سوى مرز توران چو بنهاد روى چو شير دژاگاه نخچير جوى
چو نزديكى مرز توران رسيد بيابان سراسر پر از گور ديد
بر افروخت چون گل رخ تاج بخش بخنديد و ز جاى بركند رخش
بتير و كمان و بگرز و كمند بيفگند بر دشت نخچير چند
ز خاشاك و ز خار و شاخ درخت يكى آتشى برفروزيد سخت
چو آتش پراگنده شد پيل تن درختى بجست از در بابزن
يكى نره گورى بزد بر درخت كه در چنگ او پرّ مرغى نسخت
چو بريان شد از هم بكند و بخورد ز مغز استخوانش برآورد گرد
بخفت و بر آسود از روزگار چمان و چران رخش در مرغزار
سواران تركان تنى هفت و هشت بران دشت نخچيرگه برگذشت
يكى اسپ ديدند در مرغزار بگشتند گرد لب جويبار
چو بر دشت مر رخش را يافتند سوى بند كردنش بشتافتند
گرفتند و بردند پويان بشهر همى هر يك از رخش جستند بهر
چو بيدار شد رستم از خواب خوش بكار آمدش باره دستكش
بدان مرغزار اندرون بنگريد ز هر سو همى بارگى را نديد
غمى گشت چون بارگى را نيافت سراسيمه سوى سمنگان شتافت
همى گفت كاكنون پياده دوان كجا پويم از ننگ تيره روان
چه گويند گردان كه اسپش كه برد تهمتن بدين سان بخفت و بمرد
كنون رفت بايد به بيچارگى سپردن بغم دل بيكبارگى
كنون بست بايد سليح و كمر بجايى نشانش بيابم مگر
همى رفت زينسان پر اندوه و رنج تن اندر عنا و دل اندر شكنج
8- لحن توصیفی:
توصیف یعنی وصف کردن و بیان جزئیات و ویژگی ها و یا آوردن صفات و قیدهای حالت پیاپی برای چیز هایی که قرار است برای شنونده بازگو کنیم. یا استفاده از جان بخشیدن به اشیا که در این هنگام نویسنده یا شاعر همه چیز را زنده و مانند انسان می بیند و کارها و گفته ها و حرکات یا اعضای انسانی را به آن ها می بخشد. در واقع توصیف طبیعی ترین متن خوانشی است که با رعایت سجاوندی خوانده می شود.
هرکجا چشم می‌رود آب است
از افق تا افق همه درياست
آب آيينه‌ای است پهناور
صورت آسمان در آن پيداست
• • • • •
خنده‌ی گرم و روشن خورشيد
بر تن سرد آب می‌ريزد
موج از پشت موج می‌آيد
موج در پيش موج می‌خيزد
• • • • •
می‌کشد آب دامنش را نرم
بر تن پاک ماسه‌های کبود
می‌برد لذت از نوازش آب
ساحل بی‌خيال خواب آلود
• • • • •
دست دريا به گردن خورشيد
سينه‌ريز صدف می‌آويزد
شاخه‌ی موج بر تن ساحل
از کف خود شکوفه می‌ريزد
• • • • •
می‌شوم شاد و می‌زنم غوطه
مثل ماهی ميان زلال آب
آسمان دلگشا و دريا رام
زندگی مهربان و من خوشحال
استاد محمود کیانوش
همه ايوان و صحن خانه خاموش
همه ديوارها در هم شكسته
به هر طاقش تنيده عنكبوتي
به روي سقف گرد غم نشسته
چنين ويرانه افتاده ست و بي كس
خدايا اين همان كاشانه ي ماست ؟
درين تنهايي بي آشنايش
مگر تصويري از افسانه ي ماست ؟
غريب افتاده در آن پاي ديوار
ملول و زار و عريان داربستي
بر آورده ست سوي آسمان ها
به نفرين سپهر پير دستي
در اصطبلش ستور شيهه زن كو ؟
تنورش مانده بي آتش زماني ست
نمانده تن درين تنهايي تلخ
كه خود افسرده از خواب گراني ست
به شب اينجا چراغي نيست روشن
به روز اينجا نمانده هاي و هويي
دريغا مانده از آن روزگاران
شكسته بر كنار دف سبويي
در اينجا زادم از مادر زماني
مرا اين خانه مهد و آشيان است
نخستين آسماني را كه ديدم
خدا داند كه خود اين آسمان است
چه شب ها مادرم افسانه مي گفت
از آن گنجشك آشي ماشي و من
به روياهاي شيرين غرقه بودم
نشسته محو گفتارش به دامن
چه شبهايي كه رويا زورقم را
كنار زورق مهتاب مي راند
دو گوشم بر ترانه ی، دلنشيني
كه تنها دختر همسايه مي خواند:
" ستاره سر زد و بيدار بودُم
دِپای رخنه ی ویوال بودُم
دپاي رخنه ي ديوال حَولي
هنو در انتظار يار بودُم " *
چه روزاني كه با طفلان همسال
به كوچه اسب چوبي مي دواندم
به زير آفتاب بامدادان
به روي بام كفتر مي پراندم
تهي افتاده اينك آشيان شان
به سان پيكري بي زندگاني
كبوترها همه پرواز كردند
به رنگ آرزو هاي جوانی!
استاد شفیعی کدکنی
علاوه بر لحن های ذکر شده، می توانیم به لحن تعزیه و سوگواری،لحن طنز، لحن جد و لحن مناظره یا سوال و جواب و لحن کودکانه نیز اشاره کنیم. البته باید این نکته را در نظر داشته باشیم که به هنگام خوانش متون چه نظم و چه نثر نه تنها هر متن خوانش و لحن خاصی را به فراخور پیام و معنی طلب می کند، بلکه هر بند و حتی هر جمله و هر واژه( به لحاظ بار معنایی که دارد) لحن خود را دارد و ممکن است در یک شعر یا متن به تناسب انواع و اقسام لحن ها به کار گرفته شود
نظرات شما عزیزان:
عرفان رحماني 
ساعت23:39---30 شهريور 1392
واقعا عالي خسته نباشيد وبلاگ خيلي تغير كرد ولي هنوز به نظر من يه چيز خيلي قديمي شده اونم قاب وبلاگ هستش شايد من از بس كه ديدم واسم خسته كننده و قديمي شده ميشه ايميلتونو داشته باشم ممنون ميشم اگه ادرس ايميلتونو بهم ايميل كنيد
